Rąty – z dziejów wsi do 1939 r.

Wieś sołecka Rąty, w gminie Somonino, położona jest 4 km na południowy – zachód od Somonina nad niewielkim jeziorem o tej samej nazwie. Pod względem przynależności parafialnej wieś należy do parafii w Goręczynie.

Nazwa wsi, w formie Ranci, po raz pierwszy wystąpiła w 1241 roku. Wówczas to Książe Sambor nadał kasztelanię goręczyńską, w skład której wchodziła m.in. wieś Rąty, biskupowi kujawskiemu. Jednak osadnictwo na terenie wsi istniało znacznie wcześniej, co potwierdza nekropolia kurhanowa z przełomu IX/X wieku. Prof. Edward Breza nazwę wsi wywodzi od nazwy osobowej Rąt, która pochodzi od imion złożonych zawierających w I członie niemiecki rzeczownik Rand – brzeg. W Polsce znane są także Rąty stanowiące część wsi w gminie Bodzechów w powiecie ostrowieckim.

W 1282 roku wieś Rąty powróciła we władanie Mściwoja II, ale już w dokumentach z 1291 roku wieś nazwana została Tranthe. Od roku 1311 Rąty, lokowane na prawie polskim, były własnością Zakonu Krzyżackiego i należały do wójtostwa tczewskiego, okręg kościerski. Przez wieś w tym okresie przebiegała droga wiodąca z Goręczyna do Grabowa.

W II połowie XVI wieku wieś nosiła nazwę Rotti. Trudno tu pisać o wsi, gdyż był folwark o powierzchni 9 łanów (ok. 151,2 ha), którego właścicielem był Piotr Pierzcha herbu Flądra. Ponadto przyległe 1,5 łana (ok. 25,2 ha) należało do Marcina Rembowskiego herbu Jelita. Majątek pod względem przynależności administracyjnej znajdował się w powiecie tczewskim, zaś pod względem przynależności kościelnej, katolicy należeli do parafii goręczyńskiej w dekanacie mirachowskim. Po utworzeniu pod koniec XVI wieku powiatu mirachowskiego, wydzielonego z powiatu tczewskiego, taryfy podatkowe z 1662 roku i 1682 roku zaliczają Rąty do powiatu mirachowskiego. Według wizytacji diecezjalnej Szaniawskiego z 1710 roku Rąty winny dawać na kościół w Goręczynie meszne (tacowe) w wysokości 8 korców żyta i tyleż owsa, ale od 15 lat mieszkańcy płacili tylko połowę. Trudno powiedzieć co było przyczyną tego stanu rzeczy, ale prawdopodobnie był to gospodarczy upadek folwarku, co nie pozwalało na spełnianie powinności wobec kościoła. W 1780 roku, jak pisze Marek Dzięcielski w książce „Dzieje ziemi mirachowskiej”, we wsi królewskiej Rąty wraz z Koszowatkami mieszkało 90 katolików. Oznaczałoby to że Rąty stanowiły własność, najpierw króla polskiego, a po rozbiorach, króla pruskiego.

W „Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” wydanym w 1890 roku, zapisano, że osada wiejska Rąty powstała z parcelacji folwarku należącego do Czapielska. Prawdopodobnie więc majątek w Rątach i Czaplach stanowił jeden organizm gospodarczy, przy czym folwark w Czaplach spełniał rolę wiodącą. Dalej zapisano tam, że w 1800 roku grunty folwarku w Rątach oddane zostały w wieczystą dzierżawę mieszkańcom folwarku, dając początek dzisiejszej wsi. Niemiecka nazwa wsi brzmiała wówczas Ronti.

W 1848 roku, według schematyzmu diecezji chełmińskiej, we wsi mieszkało tylko 4 katolików. Lecz schematyzm nie podawał ilości mieszkańców innych wyznań, a musiało ich być wielu, skoro w 1858 roku powstała tu szkoła ewangelicka, w której 1 nauczyciel uczył 65 dzieci. W 1867 roku we wsi mieszkało już 51 katolików, z czego 13 dzieci uczęszczających do szkoły i nie ustalona dziś ilość ewangelików. W 1869 roku we wsi było 21 gospodarstw, i 202 mieszkańców, z czego 158 ewangelików (należących do parafii w Szymbarku) i 44 katolików. W 1885 roku były 23 gospodarstwa, ale mieszkańców już tylko 143, w tym 43 katolików, 97 ewangelików i 3 innych wyznań. Wieś obsługiwana była przez pocztę w Hopach.

W 1890 roku Rąty miały 9 gospodarstw gburskich i 2 chłopskie, zajmowały obszar 285 ha (176 ornych i 32 łąk). W szkole ewangelickiej, do której uczęszcza 65 dzieci, uczy 1 nauczyciel. W 1904 roku w Rątach mieszkało 42 katolików i nie ustalona dziś ilość mieszkańców wyznania ewangelickiego, stanowiących zapewne większość mieszkańców wsi. Do szkoły, w której pracowali tylko nauczyciele ewangeliccy, uczęszczało 66 dzieci katolickich z Rąt i Sławkowa. Jednak większość uczniów szkoły, o nie znanej dziś ilość, stanowiły dzieci ewangelickie. Religii katolickiej uczył w szkole nauczyciel dochodzący z Goręczyna.

Interesująca jest informacja dotycząca strajków szkolnych w latach 1906/07 na Pomorzu, a związane ze szkołą w Rątach. Jak to opisuje w swojej książce „Pr. Stargard - Ein Bild der Heimat”, Leopold Schenzel, strajki wzięły swój początek właśnie w Rątach. Polski strajk szkolny 1906/07 zaczął się od tego, że we wsi Ronty okrąg Kartuzy, katolickiemu nauczycielowi Pawłowskiemu z Goręczyna pewnego dnia niektórzy uczniowie wręczyli oświadczenia rodziców, w których odmawiają uczestnictwa ich dzieci w lekcjach religii prowadzonych w języku niemieckim i jednocześnie wymagają udzielania lekcji tak jak do tej pory w języku polskim. Ta wiadomość szybko się rozeszła i spowodowała sprzeciw rozporządzeniu pruskiego zarządu szkolnictwa. Rozporządzenia z 1900 roku stwierdzało, że polskie lekcje religii mogą być na niektórych obszarach zamienione na niemieckie, jeżeli uczniowie wystarczająco rozumieją niemiecki. Strajk w Rątach rozpoczął się w lipcu 1906 roku, natomiast w pozostałych szkołach dopiero pod koniec października.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości pierwszym nauczycielem szkoły w Rątach został Stanisław Szukalski. Po nim pracowali w szkole Antoni Wróbel, Stanisław Moś i wymieniana w kalendarzu nauczycielski w 1925 roku Eufrozyna Witkowska. W 1928 roku w Rątach mieszkało 160 osób z czego 131 było katolikami. Do szkoły dwuklasowej z 1 nauczycielem uczęszczało 55 dzieci polskich, wyłącznie katolickich. Właścicielem największego gospodarstwa we wsi o powierzchni 56 ha była Otylia Schlicht.

Ważniejsze źródła i literatura

Archiwum Państwowe w Gdańsku

1. Akta dot. ogólnie wsi Pomorskich – Sławki, sygn. akt 937/851, 

Źródła drukowane.

1. Księga adresowa Polski (wraz z W.M. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosła i rolnictwa, Warszawa 1929.

2. Mapy województwa pomorskiego w drugiej połowie XVI w. -M. Biskup, A. Tomczak -Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu za rok 1953, zeszyt 1 - Toruń 1955,

3. Paczkowski Józef, Spis lustracyj królewszczyzn ziem pruskich 1664 roku, Toruń 1938,

4. Schematismus der Geiftlichkeit des Bisthums von Culm für Jahr 1848, Culm 1848,

5. Schematismus des Bisthums von Culm, Pelplin 1867,

6. Schematismus Bistums Culm mit dem Bischofssitze in Pelplin 1904, Pelplin 1904,

7. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich - tom I do XV - Warszawa 1880 – 1902,

8. Spis miejscowości i rodów ziemiańskich województwa pomorskiego, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 1925,

Literatura.

1. Borzyszkowski Józef, Z dziejów Goręczyna. 350 lat kościoła parafialnego, Gdańsk 1989,

2. Cmentarzysko ludności kultury pomorskiej w Rątach gmina Somonino, M. Fudziński, J. J. Gładykowska - Rzeczycka, Gdańsk 2000,

1. Diecezja chełmińska, zarys historyczno-statystyczny, Pelplin 1928,

3. Grzegorz Maksymilian, Pomorze Gdańskie pod rządami Zakonu krzyżackiego w latach 1308 – 1466, Bydgoszcz 1997,

4. Hildebrandt Augustyn, Wiadomości niektóre o dawniejszym archidyakonacie pomorskim a teraz znacznej części dyecezyi Chełmińskiej podane”, Pelplin 1865,

5. Historia Pomorza, pod redakcją G. Labudy, Poznań 1972,

6. Odyniec Wacław, Dzieje Prus Królewskich 1454 – 1772, Warszawa 1972,

7. Pradzieje ziemi kartuskiej, Kartuskie Zeszyty Historyczne – zeszyt 3, O. Florczak, M. Kochanowski, M. Fudziński, Kartuzy 1993,

8. Szulist Władysław, Przeszłość obecnych obszarów diecezji pelplińskiej do 1772 r., Pelplin 2000,

9. Śliwiński Błażej – Kasztelania goręczyńska, Pelplin 2001,

10. Tusk Ewa – Zarys dziejów Goręczyna – Goręczyno 2002,

11. Wartości Kaszubskich Pokoleń, Gmina Somonino - Praca Zbiorowa, Somonino 1995,

Artukuł ten ukazał się rownież on-line w periodyku  Na Szlaku. Nr e-2 (236) - Czasopismo Polskiego Towarzystwa Turystycznego Krajoznawczego

Wrocław, www.naszlaku.pttk.pl