Kaliska – gmina na północnym skraju Borów Tucholskich

Referat wygłoszony podczas „II Spotkań Kultur Pogranicza – Borowiacy, Kociewiacy i Kaszubi KO-BOR-KA 2010” w Czersku w dniu 31 lipca 2010 r.

   Gmina Kaliska znajduje się w zachodniej części powiatu starogardzkiego w województwie pomorskim. Położona jest w obrębie Pojezierza Starogardzkiego na północnym skraju Borów Tucholskich. Jest jedną z najdalej na zachód położoną gminą na Ziemi Kociewskiej. Dominuje tu krajobraz dolin i pagórków morenowych z licznymi jeziorami, ukształtowany przez lądolód skandynawski kilkadziesiąt tysięcy lat temu.

Lądolód zatrzymał się wówczas na linii przebiegającej m.in. przez Starą Kiszewę, Borzechowo, Skórcz. To on jest powodem tak słabych gruntów rolnych na terenie gminy i często występujących tu piasków, żwirów oraz licznych głazów i kamieni narzutowych. Gmina zajmuje obszar 110,5 km2 położony po dwóch stronach drogi krajowej 22 (tzw. berlinki) przebiegającej od granicy Niemiec przez Chojnice, Starogard, Elbląg do Kaliningradu. Liczne asfaltowe drogi powiatowe i gminne pozwoliły na organizację dobrze rozwiniętych przewozów komunikacją PKS. Przez gminę przebiega też linia kolejowa Piła - Tczew - Chojnice. Część południowa granica gminy ograniczona jest rzeką Wdą zwaną także Czarną Wodą.

   W skład gminy wchodzi 8 wsi sołeckich, Bartel Wielki, Cieciorka, Czarne, Dąbrowa, Iwiczno, Kaliska, Piece, Studzienice, oraz wsie i osady do sołectw tych należących. Na terenie gminy znajdują się dwa kościoły parafialne, w Kaliskach i Piecach oraz kościół filialny w Płocicznie. Natomiast mieszkańcy sołectwa Czarne należą do parafii w Hucie Kalnej.

   W gminie Kaliska wg stanu na dzień 31 grudnia 2007 r. mieszkało 5268 osób z czego 5162 zameldowane na pobyt stały. Gmina Kaliska graniczy z 6 gminami: od północy z gminą Stara Kiszewa w powiecie kościerskim, od wschodu z gminami Zblewo i Lubichowo, od południa z gminą Osieczna, od zachodu z miastem i gminą Czarna Woda, wszystkie w powiecie starogardzkim oraz gminą Czersk w powiecie chojnickim. Ponad 72% obszaru gminy to lasy stanowiące część Borów Tucholskich, położone na znacznie pofałdowanym terenie na poziomie od około 100 do 160 m n.p.m. Na części tych borów utworzono Obszar Chronionego Krajobrazu Borów Tucholskich, z którego 52299 ha znajduje się w obrębie powiatu starogardzkiego. Na terenie gminy Kaliska obszar ten zajmuje 7950 ha, z czego w rękach prywatnych jest 1306 ha. Są to głównie lasy sosnowe i sosnowo – świerkowe, które stanowią ok. 80% całego drzewostanu. Zachowały się jednak pozostałości po wielkim liściastym borze, a wśród nich prawie trzystuletni dąb koło siedziby dawnego leśnictwa Leśna Huta. Oś hydrograficzną tego obszaru stanowi rzeka Wda zwana też Czarną Wodą. Dodatkowym urozmaiceniem jest kanał Wdy i kompleks sztucznych łąk. Nad stanem lasów czuwają leśnicy z Nadleśnictwa Kaliska i leśniczówek, Cieciorka, Kamienna Karczma, Leśna Huta, Okoniny, Trzechowo oraz Nadleśnictwa Lubichowo obejmującego sołectwo Czarne, w południowej części gminy.

  Wspomniana tu Wda stanowi atrakcyjny szlak kajakowy. Dużą atrakcję turystyczną stanowią także bardzo liczne jeziora, z których największe na terenie gminy jest Jezioro Trzechowskie o pow. 76,9 ha. Przez jezioro to przepływa potok Czerwona Struga wpływający do Czarnej Wody, dzięki czemu woda w jeziorze jest czysta i pozwala na wykorzystanie jeziora na organizacje kąpielisk. Kolejne jeziora nie są już tak duże, nie mniej należy je tu wymienić. Są to m.in. jeziora: Kazubskie, Smolnik, Głęboczek, Studzienickie, Gogolinek, Nierybno Wielkie (Duże), Nierybno Małe, Płociczno I, Płociczno II. W Kaliskach mieści się wiele instytucji i organizacji o zasięgu gminnym jak: Urząd Gminy, Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej, Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej, Zespół Szkół Publicznych (gimnazjum i szkoła podstawowa), Samorządowe Przedszkole Publiczne, Gminny Ośrodek Kultury, Gminna Biblioteka Publiczna, Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska”, Posterunek Policji, filia Banku Spółdzielczego w Skórczu, Urząd Pocztowy, OSP Kaliska. Ponadto ma tu swą siedzibę Nadleśnictwo Kaliska, obejmujące swym działaniem lasy także w przyległych gminach Czersk, Czarna Woda, Lubichowo, Zblewo i Stara Kiszewa.

   Na terenie gminy zarejestrowanych jest ok. 250 przedsiębiorców, w przeważającej części prowadzących działalność usługową. Są to usługi: transportowe, leśne, remontowo-budowlane, stolarskie i przetwórstwa drewna, związane z obsługą pojazdów, informatyczne i doradztwa finansowego, a także typowo produkcyjne. Obszar gminy oferuje wiele interesujących miejsc wartych obejrzenia. W samych Kaliskach jest to osiedle robotnicze drewnianych domów mieszkalnych wybudowanych w latach 30., poewangelicki kościół z 1911 r., pomnik przyrody – wiekowy platan w okolicy dworca PKP. W Iwicznie, Izba Pamięci Izydora Gulgowskiego. W Piecach chata kociewska z podcieniem z 1885 r., kościół katolicki z 1913 r., rzeźba św. Jana Nepomucena z 1885 r. W Płocicznie poewangelicki kościół z 1911 r. i pozostałości po parku i ogrodzie założonym przez pastora Johannesa Mühlradta. Lasy, jeziora piękny krajobraz i interesujące miejsca przyczyniły się do powstania wielu prywatnych domów letniskowych, kilku ośrodków wczasowych, kwater agroturystycznych i pokoi gościnnych.

   Właśnie tej gminie i jej historii została poświecona moja książka „Z dziejów gminy Kaliska oraz wsi do niej należących”. Książka przedstawia także historię dwóch parafii istniejących na terenie gminy, stowarzyszeń kościelnych oraz życiorysy duchownych w nich pracujących. Odrębny rozdział poświęcony jest historii wszystkich szkół, które tu istniały. Zaprezentowane są w niej biografie duchownych wywodzących się z parafii, osób urodzonych na terenie parafii, które zapisały się w historii Pomorza i Polski oraz listą ofiar II wojny światowej. Całość zakończona indeksem nazwisk i obszerną bibliografią Książka bogato ilustrowana mapami, fotografiami czarno-białymi i kolorowymi.

   Sąsiedztwo Gminy Kaliska z gminą Czersk i powiatem chojnickim w skład której gmina Czersk wchodzi, powodowało wzajemne przenikanie się ludności i jej późniejszy wpływ na losy nowego miejsca zamieszkania. Przykładem takim może być skład rady sołeckiej w gminie wiejskiej Piece w 1929 r. Sołtysem został kupiec Jan Ossowski urodzony w 1891 r. w Miedznie, wówczas w powiecie chojnickim, a dziś w kościerskim, a pierwszym ławnikiem został inny Jan Ossowski (rzeźnik) urodzony w 1876 r. we wsi Struga na terenie dzisiejszej gminy Czersk.

   Z niedalekiej Lubni pochodził ks. Konstantyn Kreft (urodzony 7 marca 1867 r.), proboszcz zblewski, który w 1911 r. był inicjatorem budowy kościoła w Piecach. W Wielu i Lubni przez dwa lata (1926-1928) pracował Leon Zaręba, który w nastepnych latach zamieszkał w Piecach, gdzie był m.in. organistą w Piecach. W tych samych Piecach Józef Mollin z Odrów przebudował w 1961 r. organy w kościele. Członkiem orkiestry Katolickiego Stowarzyszenia Młodzieży w Piecach był Bakhaus ze wsi Łąg w dzisiejszej gminie Czersk. Administrator parafii w Czersku w latach II wojny światowej ks. Jan (Johannes) Schulz pełnił także posługę w parafiach w Piecach, Łęgu i Zblewie. W latach 1970-1981 wikarym w Łęgu był ks. Kanonik Witold Szumiato, od 1 grudnia 1988 r. proboszcz parafii w Piecach. Przez krótki okres administratorem parafii w Rytlu w 1938 r. był ks. Józef Szczepański, który do Rytla przeszedł z parafii w Piecach.

   Warto w tym miejscu dodać, że brat ks. Antoniego Kowalkowskiego (proboszcza w Rytlu w latach 1897-1932), Bonifacy Kowalkowski był w latach 1901 – 1911 nauczycielem w Dąbrowie, a następnie do 1916 r. w Piecach, obie wsie w dzisiejszej gminie Kaliska. Najznamienitszą zaś osobą wywodzącą się z gminy Kaliska, która wywarła zapewne wpływ na mieszkańców nie tylko gminy Kaliska, ale znacznego obszaru Pomorza jest Izydor Gulgowski, urodzony 4 kwietnia 1874 r. w Iwiczne, założyciel Kaszubskiego Parku Etnograficznego we Wdzydzach Kiszewskich.
   Sąsiedztwo gmin powodowało, że realizowane były inwestycji obejmujących obszar obu gmin, jaką była np. budowa w latach 1818-1845 konnego traktu z Berlina do Królewca, przy którym prace na odcinku od Chojnic przez Starogard do Tczewa trwały w latach 1822-1828. Powstała wówczas szeroka na 5 metrów droga utwardzona tłuczniem, co nie tylko poprawiło jej jakość, ale dało pracę mieszkańcom okolicznych wsi. Wiosną 1828 r. pracowało przy jej budowie 1200 robotników. W latach 40. XIX wieku wybudowano kanał Wdy w celu nawodnienia łąki w okolicach dzisiejszego miasta Czarna Woda i przy robotach melioracyjnych pracę znalazło wielu mieszkańców okolicznych wsi. Kanał poprowadzono od rzeki Wdy (wychodzącej z jeziora Wdzydze), w okolicach Borska przez okolice Wojtala do Studzienic. Jak pisze Leonard Schenzel, w 1839 r. na zachód od Studzienic przystąpiono do wykonania prac melioracyjnych, które pozwoliły na nawodnienie terenów powstałych po wyrębie lasów. Uzyskano w ten sposób znaczne tereny, które od tego mogły być wykorzystane jako łąki i źródło pozyskania siana. Przyczyny podjęcia prac melioracyjnych oraz czas ich trwania w publikowanych opracowaniach i książkach podawane są różnie. W tym samym okresie powstał też m.in. Wielki Kanał Brdy i kanał Niechwaszcz.
   Podział administracyjny kraju był wielokrotnie zmieniany i w konsekwencji ostatecznie został ustalony w 1972 r., z późniejszą zmianą polegającą na znacznym zmniejszeniu ilości województw do 16, oraz odłączeniem się od gminy Kaliska w 1993 r. Czarnej Wody, która utworzyła gminę miejską.. Zmiany następowały także w granicach Nadleśnictw administrujących lasami na terenie obu gmin, ale do dziś nie pokrywają się one z granicami gmin. Kolejne łączenie poszczególnych nadleśnictw w coraz większe jednostki spowodowało, że do Nadleśnictwa Kaliska należą także tereny leżące w gminie Czersk, administrowane przez leśnictwa Uroża i Wojtal.